رینیت آلرژیک: راهنمای جامع علائم، علل، پیشگیری و درمان

مقدمه: تعریف رینیت

رینیت یعنی التهاب داخل بینی. این التهاب باعث علائمی می‌شود مثل:

• عطسه‌های پشت‌سرهم، مثل وقتی وارد اتاقی پر از گرد و خاک می‌شوی
• خارش بینی، شبیه وقتی کمی فلفل یا ادویه زیاد بو می‌کشی
• گرفتگی یا کیپ شدن بینی، مثل زمانی که وسط سرماخوردگی بینی‌ات بسته می‌شود
• آبریزش بینی، شبیه وقتی در هوای خیلی سرد راه می‌روی و بینی‌ات شروع به آب افتادن می‌کند
• حس راه افتادن مایع از بینی به پشت گلو، مثل وقتی در حالت سرماخوردگی مجبور می‌شوی مدام گلویت را صاف کنی

اگر بعد از یک روز بارانی و سرد،  دچار گلودرد، تب خفیف و گرفتگی بینی شده اید شما مبتلا به رینیت کوتاه مدت شده اید که طی یک هفته با استراحت و مایعات برطرف می‌گردد.رینیت کوتاه‌مدت معمولاً بعد از سرماخوردگی یا عفونت ویروسی پیش می‌آید.اگر در بهار با باز کردن پنجره دچار عطسه، آبریزش بینی و خارش چشم می‌شوید، احتمالاً دچار رینیت آلرژیک فصلی شده اید.رینیت آلرژیک (ALLERGIC RHINITIS ) یا تب یونجه (hay flu) وقتی ایجاد می‌شود که بدن به چیزی در هوا واکنش نشان دهد؛ مثل گرده گل در بهار، موی حیوانات خانگی یا گرد و غبار خانه.اگر در تمام طول سال، حتی بدون سرماخوردگی، بینی کیپ و صدای گرفته دارید، ممکن است به رینیت مزمن مبتلا باشید.رینیت مزمن یعنی این حالت برای مدت طولانی ادامه دارد. علتش می‌تواند آلرژی، استفاده زیاد از اسپری ضدگرفتگی بینی، استفاده طولانی‌مدت از دستگاه CPAP یا برخی بیماری‌های دیگر باشد.

تفاوت رینیت آلرژیک (تب یونجه) با سرماخوردگی و آنفولانزا:

• رینیت آلرژیک معمولاً تب ندارد، ولی در آنفولانزا و گاهی سرماخوردگی تب شایع است.
• در رینیت آلرژیک خارش چشم، بینی یا پوست وجود دارد، اما در سرماخوردگی و آنفولانزا این خارش دیده نمی‌شود.
• ترشحات بینی در رینیت آلرژیک معمولاً شفاف و آبکی هستند، ولی در سرماخوردگی غلیظ‌تر و در آنفولانزا ممکن است همراه با گرفتگی شدید باشد.
• رینیت آلرژیک می‌تواند هفته‌ها یا ماه‌ها ادامه داشته باشد، در حالی که سرماخوردگی معمولاً طی یک هفته و آنفولانزا در ۷ تا ۱۰ روز بهبود پیدا می‌کند¹.

شیوع رینیت آلرژیک در ایران و جهان

رینیت آلرژیک یک بیماری شایع در ایران و جهان است که آمار آن در مطالعات مختلف به شکل زیر گزارش شده است:

• شیوع جهانی: در کشورهای غربی بین ۱۰ تا ۳۰ درصد و در کشورهای آسیایی بین ۱ تا ۴۸ درصد؛ به‌طور کلی حدود ۴۰ درصد جمعیت جهان در مقاطع مختلف دچار آن می‌شوند².
• ایران – بزرگسالان: مطالعه‌ای در تهران شیوع حدود ۲۷ درصدی را گزارش کرده است³.
• ایران – کودکان: در اصفهان حدود ۳۹ درصد کودکان ۶ تا ۷ ساله مبتلا بوده‌اند⁴.
• بررسی کشوری: مرور مطالعات نشان می‌دهد که شیوع در کودکان و نوجوانان ایرانی بین ۱۱ تا ۴۰ درصد متغیر است⁵.

• جنوب غرب ایران: بیش از ۵۹ درصد بیماران دارای حساسیت‌های تنفسی به حداقل یک آلرژن حساس بوده‌اند که بیشترین آلرژن‌ها شامل گرده گیاهان (۴۷ درصد) و مایت گرد و غبار (۳۵ درصد) بوده است⁶.

انواع رینیت آلرژیک (تب یونجه)

رینیت آلرژیک به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود که بر اساس نوع و زمان قرار گرفتن در معرض آلرژن‌ها دسته‌بندی می‌شوند:

• رینیت فصلی (Seasonal Allergic Rhinitis – SAR): این نوع که به‌عنوان تب یونجه نیز شناخته می‌شود، معمولاً در بهار، تابستان یا اوایل پاییز رخ می‌دهد و عامل اصلی آن گرده گیاهان، علف‌ها و درختان است. شدت علائم در فصل گرده‌افشانی به اوج می‌رسد⁷.

• رینیت دائمی (Perennial Allergic Rhinitis – PAR): این نوع در طول سال ادامه دارد و اغلب ناشی از آلرژن‌های داخل منزل مانند مایت گرد و غبار، قارچ‌ها، پرز و موی حیوانات خانگی یا سوسک‌هاست. علائم ممکن است در شدت‌های مختلف، اما به‌طور مداوم وجود داشته باشد⁸.

علل رینیت آلرژیک(تب یونجه)

علت اصلی رینیت آلرژیک، واکنش بیش‌ازحد سیستم ایمنی بینی به ذرات بسیار ریز موجود در هوا است که «آلرژن» نام دارند؛ این آلرژن‌ها شامل موادی مانند گرده گیاهان، گرد و غبار، پرز حیوانات یا قارچ‌ها هستند. در حالت طبیعی، بدن بیشتر افراد به این ذرات بی‌توجه است، اما در فرد حساس، سیستم ایمنی به اشتباه آن‌ها را به‌عنوان عامل خطرناک شناسایی می‌کند و واکنشی مشابه مقابله با یک میکروب یا ویروس ایجاد می‌کند.

در برخی افراد، این واکنش محدود به بینی نیست و می‌تواند سایر بخش‌های بدن را هم درگیر کند؛ به‌عنوان مثال، در ریه‌ها باعث تشدید آسم می‌شود یا در چشم‌ها منجر به کنژنکتیویت آلرژیک (التهاب و قرمزی چشم‌ها) می‌گردد، و گاهی ترکیبی از این موارد به‌طور هم‌زمان دیده می‌شود.

این واکنش آلرژیک زمانی آغاز می‌شود که آلرژن‌ها با پوشش داخلی بینی تماس پیدا کرده و دو نوع سلول التهابی مهم به نام ماست‌سل‌ها و بازوفیل‌ها فعال می‌شوند. این سلول‌ها مواد شیمیایی طبیعی مانند هیستامین آزاد می‌کنند. هیستامین باعث بروز علائمی نظیر گرفتگی بینی، خارش، عطسه و آبریزش بینی می‌شود. به‌عنوان مثال، فردی که به گرده درخت حساسیت دارد، ممکن است هنگام قدم زدن در پارک در فصل بهار، به‌طور ناگهانی دچار عطسه‌های مکرر و آبریزش چشم شود، حتی اگر این گرده‌ها برای بیشتر افراد بی‌ضرر باشند.

آلرژن‌ها و محرک‌های رایج که باعث رینیت آلرژیک می‌شوند عبارتند از:

• گرده گیاهان: گرده درختان در بهار، گرده علف‌ها در تابستان و گرده علف‌های هرز در پاییز شایع‌ترین محرک‌ها هستند.
• قارچ‌ها و کپک‌ها: معمولاً در محیط‌های مرطوب مانند حمام، زیرزمین یا روی پرده و فرش دیده می‌شوند.
• پرز و موی حیوانات: پروتئین‌های موجود در پوست، بزاق و ادرار حیوانات خانگی مانند سگ و گربه می‌توانند واکنش آلرژیک ایجاد کنند.
• مایت‌های گرد و غبار: موجودات میکروسکوپی که در فرش، بالش، پتو و تشک زندگی می‌کنند.
• آلاینده‌های محیطی و محرک‌ها: مانند دود سیگار، اسپری‌های خوشبوکننده، دود ناشی از سوختن چوب یا آلودگی هوا.

علائم رینیت آلرژیک(تب یونجه)

پیشگیری و درمان رینیت آلرژیک

مدیریت این بیماری معمولاً ترکیبی از اجتناب از آلرژن‌ها، استفاده از داروها و در بعضی موارد ایمونوتراپی (حساسیت‌زدایی) است. هدف درمان، کاهش علائم، پیشگیری از عود و بهبود کیفیت زندگی بیمار است.

۱. اجتناب از محرک‌ها:

کاهش تماس با عوامل حساسیت‌زا، اولین و مهم‌ترین گام درمانی است. برای مثال:

• اگر به گرده گیاهان حساس هستید، در فصل گرده‌افشانی کمتر در فضای باز فعالیت کنید، به‌خصوص در روزهای بادی. پنجره‌ها را ببندید و از فیلتر هوا یا تهویه مطبوع استفاده کنید.
• در صورت حساسیت به موی حیوانات، تماس با حیوانات خانگی را محدود کنید یا حیوان را از محیط زندگی حذف کنید.
• برای آلرژی به مایت‌های گردوغبار، از روکش‌های ضدآلرژی برای بالش و تشک استفاده کرده و ملافه‌ها را با آب گرم به‌طور مرتب بشویید.

۲. اسپری‌های بینی کورتیکواستروئیدی:

این داروها خط اول درمان دارویی محسوب می‌شوند و تقریباً همه علائم مانند گرفتگی بینی، عطسه و آبریزش را کنترل می‌کنند. مصرف آن‌ها روزانه یک یا دو بار است و برای اثر کامل ممکن است چند روز تا چند هفته زمان ببرد. عوارض شایع شامل خشکی و تحریک بینی یا خونریزی خفیف است.

۳. آنتی‌هیستامین‌ها

• خوراکی: برای کاهش عطسه، خارش و آبریزش مناسب هستند اما در رفع گرفتگی بینی کمتر مؤثرند. نسل جدید این داروها خواب‌آلودگی کمتری ایجاد می‌کند.
• اسپری بینی آنتی‌هیستامین: اثر سریع دارند (چند دقیقه) و در کاهش عطسه، خارش و ترشح پشت حلق مؤثرند.

۴. دکونژستان‌ها (ضداحتقان‌ها)

این داروها به‌صورت قرص یا اسپری وجود دارند و برای کاهش گرفتگی بینی استفاده می‌شوند. اسپری‌ها نباید بیش از سه روز مصرف شوند، چون می‌توانند باعث «رینیت دارویی» شوند. قرص‌ها نیز برای افراد با فشار خون بالا توصیه نمی‌شوند.

۵. کرومولین سدیم

اسپری بدون نسخه که از آزاد شدن مواد شیمیایی آلرژی جلوگیری می‌کند. برای بهترین نتیجه، باید چند بار در روز و قبل از شروع فصل آلرژی استفاده شود.

۶. شستشوی بینی با محلول سالین

این روش ساده، آلرژن‌ها و ترشحات بینی را خارج می‌کند، گرفتگی را کاهش می‌دهد و باعث مرطوب شدن مخاط بینی می‌شود. مهم است که از آب استریل یا جوشیده استفاده شود.

۷. ایمونوتراپی (حساسیت‌زدایی)

این درمان شامل تزریق یا مصرف قرص زیرزبانی آلرژن با دوزهای افزایشی است تا بدن به‌تدریج حساسیت کمتری نشان دهد. بیشتر برای افرادی کاربرد دارد که علائمشان با دارو کنترل نمی‌شود یا نمی‌خواهند برای مدت طولانی دارو مصرف کنند.

8.نکات بهداشتی قبل از خواب برای کاهش علائم رینیت آلرژیک

رعایت برخی عادات ساده پیش از خواب می‌تواند به کاهش تماس شبانه با آلرژن‌ها و بهبود کیفیت خواب کمک کند:

• دوش گرفتن و شست‌وشوی موها: اگر به گرده گیاهان حساسیت دارید، دوش گرفتن قبل از خواب باعث می‌شود گرده‌ها و ذرات آلرژن از پوست و مو پاک شوند و به بالش و رختخواب منتقل نشوند.
• تعویض لباس‌ها: لباس‌هایی که در طول روز در محیط بیرون پوشیده‌اید، می‌توانند گرده و گردوغبار را به رختخواب منتقل کنند. قبل از خواب لباس تمیز بپوشید.
• بستن پنجره‌ها: در فصل گرده‌افشانی یا هوای آلوده، پنجره‌های اتاق خواب را بسته نگه دارید تا آلرژن‌ها وارد نشوند.
• شست‌وشوی منظم ملحفه‌ها: ملحفه، روبالشی و پتو را هر هفته با آب گرم (حداقل ۵۵ درجه سانتی‌گراد) بشویید تا مایت‌های گردوغبار از بین بروند.
• استفاده از فیلتر هوا: فیلترهای هپا (HEPA) در دستگاه‌های تصفیه هوا می‌توانند ذرات ریز آلرژن را از هوا حذف کنند و محیط خواب را پاکیزه‌تر سازند.
• عدم حضور حیوانات خانگی در اتاق خواب: برای جلوگیری از تماس با پرز و موی حیوانات، بهتر است حیوان خانگی به اتاق خواب وارد نشود.

رینیت آلرژیک در گروه‌های خاص

رینیت آلرژیک می‌تواند همه افراد را درگیر کند، اما در بعضی گروه‌ها مانند کودکان، زنان باردار و سالمندان علائم، شدت بیماری و حتی روش‌های درمان ممکن است متفاوت باشد. آشنایی با ویژگی‌های خاص هر گروه کمک می‌کند تا بیماری بهتر کنترل شود و عوارض آن به حداقل برسد.

رینیت آلرژیک در زنان باردار

تغییرات هورمونی بارداری می‌تواند شدت علائم را افزایش دهد و انتخاب داروها در این دوران نیاز به دقت بیشتری دارد. برای کاهش علائم و مدیریت بهتر بیماری در دوران بارداری می‌توان به این توصیه‌ها توجه کرد:

• پرهیز از آلرژن‌ها و تهویه مناسب محیط.
• شستشوی بینی با محلول سالین به عنوان اولین انتخاب درمانی.
• استفاده از اسپری‌های بینی حاوی کورتیکواستروئیدهای ایمن در بارداری (مثل بودزوناید) با مشورت پزشک.
• مصرف آنتی‌هیستامین‌های نسل دوم مانند لوراتادین یا ستیریزین که خواب‌آلودگی کمتری دارند.

رینیت آلرژیک در کودکان

این بیماری در کودکان شایع است و ممکن است روی خواب، تمرکز و عملکرد تحصیلی تأثیر بگذارد. برای کمک به کنترل علائم و پیشگیری از تشدید بیماری در کودکان اقدامات زیر توصیه می‌شود:

• شناسایی و اجتناب از محرک‌ها مانند مایت‌های گرد و غبار، گرده گیاهان و موی حیوانات.
• شستشوی بینی منظم با محلول سالین.
• استفاده از اسپری‌های کورتیکواستروئید با دوز مناسب برای کودکان.
• آنتی‌هیستامین‌های خوراکی نسل دوم که خواب‌آلودگی کمتری ایجاد می‌کنند.
• در موارد شدید، امکان استفاده از ایمونوتراپی برای کودکان بالای ۵ سال.

رینیت آلرژیک در سالمندان

در سالمندان، همزمانی بیماری‌های مزمن و مصرف داروهای متعدد، مدیریت رینیت آلرژیک را حساس‌تر می‌کند. برای این گروه، رعایت موارد زیر می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی کمک کند:

• کنترل آلرژن‌های محیطی و بهبود تهویه خانه.
• استفاده محتاطانه از داروها به دلیل احتمال تداخلات دارویی.
• ترجیح روش‌های غیر دارویی و ایمن مانند شستشوی بینی با محلول سالین.
• بررسی فشار خون و وضعیت قلبی قبل از مصرف ضداحتقان‌ها.

جدول مقایسه رینیت آلرژیک در گروه‌های خاص

عوارض احتمالی رینیت آلرژیک

اگر رینیت آلرژیک درمان یا کنترل نشود، التهاب مداوم و انسداد مجاری بینی می‌تواند به مشکلات دیگری در دستگاه تنفسی و گوش منجر شود:

• سینوزیت مزمن: در رینیت آلرژیک، التهاب و تورم مداوم مخاط بینی باعث بسته شدن دهانه سینوس‌ها می‌شود. این انسداد مانع تخلیه طبیعی ترشحات سینوس‌ها شده و محیط مناسبی برای رشد باکتری‌ها ایجاد می‌کند، در نتیجه سینوزیت مزمن با علائمی مثل درد و فشار صورت، گرفتگی طولانی‌مدت بینی و ترشحات چرکی بروز می‌کند.

• عفونت گوش میانی (اوتیت میانی): تورم ناشی از رینیت آلرژیک می‌تواند مسیر شیپور استاش (لوله ارتباطی بینی و گوش میانی) را مسدود کند. این انسداد مانع تهویه مناسب گوش میانی شده و مایع در آن جمع می‌شود. محیط مرطوب و بدون جریان هوا، احتمال عفونت گوش میانی را به‌ویژه در کودکان افزایش می‌دهد.
• تشدید آسم: التهاب بینی در رینیت آلرژیک می‌تواند التهاب مجاری هوایی تحتانی را هم تشدید کند. این ارتباط باعث می‌شود بیماران مبتلا به آسم، علائم شدیدتری مانند خس‌خس، سرفه و تنگی نفس را تجربه کنند.

زندگی با رینیت آلرژیک (تب یونجه)

رینیت آلرژیک یک بیماری مزمن است که ممکن است در تمام طول سال یا فقط در فصل‌های خاص بروز کند. برای بسیاری از بیماران، یادگیری مدیریت صحیح بیماری بخش مهمی از زندگی روزمره است تا علائم کمترین تأثیر را بر کار، تحصیل و کیفیت زندگی داشته باشند.

• مدیریت بیماری در طول سال:با شناخت محرک‌های اصلی (مانند گرده، گرد و غبار یا موی حیوانات)، می‌توان اقدامات پیشگیرانه را متناسب با هر فصل یا شرایط محیطی برنامه‌ریزی کرد. به‌عنوان مثال، در فصل گرده‌افشانی بهتر است پنجره‌ها بسته باشند و فعالیت‌های فضای باز در روزهای بادی محدود شود. در محیط خانه نیز استفاده از فیلترهای هوا و تمیز کردن منظم سطوح می‌تواند تماس با آلرژن‌ها را کاهش دهد¹⁴.
• نقش ورزش، تغذیه و خواب کافی:فعالیت بدنی منظم، با بهبود گردش خون و عملکرد سیستم ایمنی، می‌تواند به کاهش شدت علائم کمک کند. انتخاب یک رژیم غذایی متعادل که سرشار از میوه‌ها، سبزیجات و منابع غنی از آنتی‌اکسیدان باشد، به بدن در مقابله با التهاب کمک می‌کند. خواب کافی و باکیفیت نیز برای ترمیم بافت‌ها و کاهش واکنش‌های التهابی اهمیت دارد؛ کم‌خوابی می‌تواند شدت علائم آلرژی را بیشتر کند¹⁵.

1. Mayo Clinic. (n.d.). COVID-19, cold, allergies and the flu: What are the differences? Mayo Foundation for Medical Education and Research. Retrieved August 9, 2025, from https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/coronavirus/in-depth/covid-19-cold-flu-and-allergies/art-20490301[↩]
2. Bousquet et al., 2008, Allergy[↩]
3. Mohammadi et al., 2013, Iranian Journal of Allergy, Asthma and Immunology[↩]
4. Najafizadeh et al., 2010, Pediatric Allergy and Immunology[↩]
5. Shakurnia et al., 2016, Journal of Clinical and Diagnostic Research[↩]
6. Shakurnia et al., 2016, JCDR[↩]
7. Dykewicz & Wallace, 2016, Journal of Allergy and Clinical Immunology[↩]
8. Brożek et al., 2017, Allergy[↩]
9. Mayo Clinic, 2023[↩]
10. American Academy of Allergy, Asthma & Immunology – AAAAI, 2022[↩]
11. American Academy of Allergy, Asthma & Immunology (AAAAI). “Allergic Rhinitis: Symptoms, Triggers, and Management.”[↩]
12. Mayo Clinic Staff. (2024, August 13). Hay fever (allergic rhinitis): Symptoms and causes. Mayo Foundation for Medical Education and Research. Retrieved August 9, 2025[↩]
13. American Academy of Allergy, Asthma & Immunology. (2024). Allergic reaction (definition). Retrieved August 9, 2025[↩]
14. MedlinePlus. (2024, April 18). Allergic rhinitis – Self-care. U.S. National Library of Medicine. Retrieved August 9, 2025, from https://medlineplus.gov/ency/patientinstructions/000547.htm [↩]
15. American Academy of Allergy, Asthma & Immunology. (2023, August 28). Rhinitis (hay fever). Retrieved August 9, 2025, from https://www.aaaai.org/conditions-treatments/allergies/hay-fever-rhinitis[↩]