رینوسینوزیت مزمن

رینوسینوزیت مزمن یکی از مشکلات شایع تنفسی است که زندگی میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار می‌دهد. این بیماری که با التهاب طولانی‌مدت سینوس‌ها و حفره بینی همراه است، می‌تواند باعث علائمی همچون گرفتگی بینی، ترشح پشت حلق، درد یا فشار صورت و کاهش حس بویایی شود. برخلاف رینوسینوزیت حاد که معمولاً پس از سرماخوردگی ایجاد می‌شود و طی چند هفته برطرف می‌گردد، رینوسینوزیت مزمن ماه‌ها ادامه یافته و نیازمند رویکردهای درمانی ویژه است.

در این مقاله قرار است به شکلی جامع درباره علائم، علل، روش‌های تشخیص و درمان رینوسینوزیت مزمن صحبت کنیم. همچنین به بررسی عوامل خطرساز در ایران از جمله آلودگی هوا و طوفان‌های گرد و غبار خواهیم پرداخت و تازه‌ترین دیدگاه‌های علمی در زمینه درمان دارویی، جراحی، درمان‌های بیولوژیک و حتی رویکردهای غیرجراحی در کودکان را مرور خواهیم کرد. هدف ما این است که با ارائه اطلاعات علمی و کاربردی، هم به بیماران و هم به پزشکان در مدیریت بهتر این بیماری کمک کنیم.

مروری بر رینوسینوزیت مزمن

رینوسینوزیت مزمن یا CRS وقتی مطرح است که دست کم به مدت ۱۲ هفته دو علامت یا بیشتر وجود داشته باشد که يکی از آن ها حتما گرفتگی بينی يا ترشح بينی باشد و معمولا با درد يا فشار صورت و کاهش يا از بين رفتن بويایی همراه می شود. اين تعريف و طبقه بندی های پايه مثل با پولیپ بينی و بدون پولیپ، و نيز دسته بندی جديد اوليه/ثانويه و موضعی/گسترده در راهنمای EPOS 2020 آمده است. اين بيماری روی کيفيت زندگی، بهره وری کاری و خواب اثر قابل توجهی دارد و با بيماری های همراهی مثل رينيت آلرژيک و آسم شايع است. درمان خط اول معمولا شست وشوی سالين و کورتیکواسترويد داخل بينی است و در موارد مقاوم، جراحی اندوسکوپيک و برای زيرگروه های خاص با پولیپ، بيولوژيک ها مطرح می شوند¹.

از نظر ابعاد جهانی، مرور نظام مند تازه نشان می دهد شيوع تجميعی CRS در دنيا حدود ۸٫۷ درصد است و با گذر زمان روند افزايشی گزارش شده است. عوامل خطری مثل سيگار، چاقی و برخی مواجهات شغلی با خطر بيشتر همراه اند².

وضعيت رینوسینوزیت در ايران

بررسی رینوسینوزیت مزمن در ايران نشان می‌دهد که اين بيماری نه تنها از نظر شيوع بلکه از نظر عوامل خطر بومی و الگوهای درمانی، ويژگی‌های خاصی دارد که آن را از بسياری ديگر از کشورها متمايز می‌کند. در اين بخش ابتدا به مطالعات اپيدميولوژيک و الگوی جمعيتی CRS در ايران می‌پردازيم، سپس نقش عوامل محيطی مانند آلودگی هوا و طوفان‌های گرد و غبار را به عنوان محرک‌های مهم بيماری بررسی می‌کنيم و در پايان به شيوه‌های درمانی، رفتارهای خوددرمانی و چالش‌های دسترسی به مراقبت‌های تخصصی اشاره خواهيم داشت.

شيوع و الگوی جمعيتی

مطالعات نشان می‌دهد رينوسينوزيت مزمن در ايران شيوع بالايی دارد. مثلا در يک بررسی در بوشهر، حدود يک‌سوم افراد علائم اين بيماری را داشتند و تشخيص پزشکان هم نزديک به يک‌پنجم جمعيت را شامل می‌شد. اين بيماری در ميان سيگاری‌ها، جوانان ۲۵ تا ۳۴ سال، افراد با سطح تحصيلات پايين‌تر و حتی کارکنان حوزه سلامت شايع‌تر بود و ارتباط زيادی هم با آسم و آلرژی بينی داشت³.

همچنين در يک مطالعه ديگر که در ۱۲ استان روی مراجعه‌کنندگان به کلينيک‌ها انجام شد، حدود ۲۲ درصد افراد علائم رينوسينوزيت مزمن را گزارش کردند. در اين ميان، استان بلوچستان بالاترين شيوع را داشت. البته بايد توجه داشت که اين آمارها بر اساس مراجعين درمانگاهی به‌دست آمده و نمی‌توان آن را به کل جمعيت کشور تعميم داد⁴.

محيط و عوامل خطر بومی

در ايران دو عامل مهم می توانند رينوسينوزيت مزمن را تشديد کنند: آلودگی هوای شديد در شهرهای بزرگی مثل تهران و طوفان های گرد و غبار در جنوب غرب کشور به ويژه خوزستان. اين شرايط باعث تحريک و التهاب مخاط بينی و سينوس شده و علائم بيماری را شديدتر می کنند⁵.

رفتارهای درمانی و دسترسی

در ايران خوددرمانی در ميان بيماران رينوسينوزيت مزمن شايع است و اين موضوع می تواند باعث مصرف بی‌رويه آنتی‌بيوتيک و مقاومت ميکروبی شود. طبق راهنمای EPOS، درمان اصلی شامل شست‌وشوی سالين و اسپری استروئيد داخل بينی است و در موارد مقاوم يا همراه با پولیپ بايد بيمار به فوق تخصص ارجاع داده شود⁶.

تعریف رینوسینوزیت

سينوس ها حفره های پر از هوا در استخوان های صورت و سر هستند که احتمالاً برای محافظت از مغز هنگام ضربه وجود دارند (شکل ۱). سطح داخلی سينوس ها با لايه نازکی از بافت پوشيده شده است که به طور طبيعی مقدار کمی مخاط توليد می کند تا سينوس ها سالم و مرطوب بمانند و ميکروب ها دفع شوند.

رينوسينوزيت زمانی رخ می دهد که اين پوشش داخلی عفونی يا تحريک شود، دچار تورم گردد و مخاط اضافی توليد کند. اين تورم همچنين می تواند باعث اختلال در تخليه مخاط شود.

علائم رینوسینوزیت

برای تشخیص رینوسینوزیت، فرد باید دست‌کم دو علامت از موارد زیر را داشته باشد. هر کدام از این علائم می‌تواند شدت‌های مختلفی داشته باشد و بسته به نوع حاد یا مزمن بیماری، کوتاه‌مدت یا طولانی‌مدت باقی بماند:

گرفتگی بینی: احساس انسداد یا تنگی راه‌های هوایی بینی که باعث سختی در تنفس از راه بینی می‌شود. این علامت معمولا در شب بدتر می‌شود و می‌تواند کیفیت خواب را کاهش دهد.
ترشح مخاط: ممکن است به شکل آبریزش جلو بینی یا «چکیدن ترشحات» به پشت حلق احساس شود. ترشحات می‌توانند شفاف یا چرکی باشند و اغلب موجب سرفه‌های مزمن، به‌ویژه هنگام شب، می‌شوند.
درد یا فشار صورت: بیشتر در نواحی گونه‌ها، پیشانی یا اطراف چشم‌ها حس می‌شود. این احساس ممکن است با خم شدن به جلو یا تغییر وضعیت بدن تشدید شود.
کاهش حس بویایی: التهاب و انسداد سینوس‌ها می‌تواند باعث کاهش یا حتی از بین رفتن توانایی تشخیص بوها شود. در برخی بیماران، این علامت بارزترین مشکل روزمره است و کیفیت زندگی را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد.

در موارد حاد، این علائم معمولا پس از یک سرماخوردگی ظاهر می‌شوند و طی چند هفته برطرف می‌شوند. اما در رینوسینوزیت مزمن، ماندگاری یا بازگشت مکرر همین علائم است که بیماری را آزاردهنده و پیچیده می‌کند.کودکان ممکن است علائم دیگری مانند سرفه مزمن یا بوی بد دهان داشته باشند. خستگی نیز در برخی بیماران شایع است.

تفاوت رینوسینوزیت مزمن با رینوسینوزیت حاد

رينوسينوزيت مزمن با نوع شايع تر آن (رينوسينوزيت حاد يا سينوزيت) متفاوت است. رينوسينوزيت حاد يک عفونت موقت سينوس است که اغلب پس از سرماخوردگی رخ می دهد. در زیر به مقایسه بهتر این دو نوع رینوسیوزیت میپردازیم:

رینوسینوزیت مزمن (CRS):
وقتی علائم رینوسینوزیت بیش از سه ماه ادامه پیدا کند، بیماری به صورت مزمن در نظر گرفته می‌شود. این نوع ماندگار است و اغلب به درمان‌های طولانی‌مدت یا ترکیبی (دارو، شست‌وشوی بینی، و در برخی موارد جراحی) نیاز دارد. بسیاری از بیماران و حتی پزشکان ممکن است شدت آن را دست‌کم بگیرند، زیرا علائم می‌تواند خفیف اما طولانی‌مدت باشد.

رینوسینوزیت حاد (ARS):
نوع شایع‌تر و موقتی رینوسینوزیت است که معمولا بعد از سرماخوردگی ایجاد می‌شود و ظرف چند هفته برطرف می‌گردد. این حالت اغلب با استراحت، مراقبت‌های حمایتی و گاهی درمان کوتاه‌مدت دارویی بهبود می‌یابد.

ویژگی	رینوسینوزیت حاد (ARS)	رینوسینوزیت مزمن (CRS)
مدت زمان بیماری	کمتر از ۴ هفته، اغلب پس از سرماخوردگی	بیش از ۱۲ هفته (۳ ماه)
ماهیت بیماری	موقتی و گذرا	ماندگار و طولانی‌مدت
شدت علائم	معمولا شدیدتر ولی کوتاه‌مدت	گاهی خفیف اما مداوم
درمان	استراحت، مراقبت حمایتی و داروهای کوتاه‌مدت	درمان ترکیبی (شست‌وشوی بینی، استروئید داخل بینی، داروهای ضدالتهاب، گاهی جراحی)
پیامدها	اغلب خودبه‌خود یا با درمان کوتاه بهبود می‌یابد	کیفیت زندگی را به‌طور مداوم تحت تأثیر قرار می‌دهد و نیاز به مدیریت طولانی دارد

نکته مهم:
اگر در طول یک سال چند بار نیاز به آنتی‌بیوتیک یا استروئید خوراکی برای درمان سینوزیت پیدا کرده‌اید یا بیشتر سال دست‌کم دو علامت اصلی (مانند گرفتگی بینی یا ترشحات مداوم) را دارید، باید احتمال رینوسینوزیت مزمن را با پزشک بررسی کنید.

علل رینوسینوزیت مزمن

برخلاف رینوسینوزیت حاد که معمولاً ناشی از عفونت است، رینوسینوزیت مزمن دلایل پیچیده‌تر و مبهم‌تری دارد. عفونت می‌تواند نقش داشته باشد یا وضعیت را بدتر کند، اما اغلب التهاب طولانی‌مدتی در کار است که فقط با عفونت توضیح داده نمی‌شود.

پزشکان رینوسینوزیت مزمن را به سه دسته تقسیم می‌کنند:

بدون پولیپ بینی: شایع‌ترین نوع رینوسینوزیت مزمن است. التهاب و تورم ممکن است ناشی از آلرژی‌ها، تحریک‌کننده‌های محیطی یا عفونت‌ها باشد.
با پولیپ بینی: برخی بیماران دچار رشد غیرطبیعی بافتی در بینی یا سینوس‌ها می‌شوند که به آن پولیپ بینی گفته می‌شود. این پولیپ‌ها می‌توانند مسیرهای سینوس را مسدود کرده و باعث گرفتگی و کاهش حس بویایی شوند. درمان شامل دارو یا جراحی برای کوچک‌کردن یا برداشتن پولیپ‌ها است.
با آلرژی قارچی (رینوسینوزیت قارچی آلرژیک): برخی افراد واکنش التهابی شدیدی به قارچ‌های موجود در هوا نشان می‌دهند. این واکنش باعث تولید مخاط ضخیم و متراکم در سینوس‌ها می‌شود. تشخیص این نوع نیازمند بررسی نمونه مخاط و تست آلرژی است.

طب ایرانی در کنار درمان علمی رینوسینوزیت مزمن

نتایج مطالعات بالینی معتبر در رینوسینوزیت مزمن

در حوزه تلفیق درمان علمی و طب سنتی ایرانی برای رینوسینوزیت، شواهد رو به رشدی از کارآزمایی‌های بالینی و منابع معتبر وجود دارد. در ادامه، یافته‌های کلیدی و معتبر درباره نقش طب ایرانی همراه با درمان علمی آمده است:(لازم به ذکر است مصرف هر یک از این مواد باید زیر نظر پزشک متخصص و در صورت صلاحدید ایشان صورت گیرد.)

1. پروتکل درمانی مبتنی بر طب ایرانی

در یک کارآزمایی بالینی تصادفی‌شده در مشهد، ترکیبی از روغن اسطوخودوس و چای مارجرام + شیرین‌بیان (با نام L.M tea) برای درمان رینوسینوزیت مزمن مورد بررسی قرار گرفت. براساس نتیجه‌گیری مطالعه، این پروتکل با کاهش علائم درد، فشار و سایر نمادهای بیماری در پرسشنامه SNOT‑22، اثربخشی قابل مقایسه‌ای با درمان استاندارد کلاسیک داشت⁷.

2. عصاره تخم سیاه‌دانه (Nigella sativa)

در مطالعه‌ای دو سو کور و کنترل‌شده در تهران، قطره بینی حاوی عصاره سیاه‌دانه مورد بررسی قرار گرفت. پس از ۲۸ روز، گروه درمانی بهبود چشمگیرتری در امتیاز SNOT‑22 و علائمی مانند درد، گرفتگی بینی، فشار و بوی بد نسبت به گروه کنترل نشان داد. اثربخشی با سطح معناداری (P = 0.001) همراه بود⁸.

3. عصاره بابونه (Chamomile)

مطالعه‌ای دیگر نشان داد استفاده از قطره بینی محتوی عصاره بابونه، علاوه بر کاهش علائم بالینی، کیفیت زندگی بیماران CRS را نیز بهبود می‌بخشد⁹.

4. عصاره برگ درخت مورد (Myrtus communis)

مطالعه‌ای در مجله Iranian Red Crescent Medical Journal گزارش کرده که شربت مورد (Myrtus communis) در طب سنتی ایران برای کاهش التهاب و زخم‌ها مفید است و می‌تواند در درمان رینوسینوزیت مزمن کارآمد باشد¹⁰.

عوامل خطر رینوسینوزیت مزمن

عواملی که می‌توانند خطر ابتلا یا شدت علائم را افزایش دهند عبارت‌اند از:

عفونت‌های ویروسی مکرر (مانند سرماخوردگی)
آلرژی‌های فصلی یا دائمی (مانند مایت‌های گرد و غبار، کپک، شوره حیوانات)
قرار گرفتن در معرض دود سیگار یا مواد محرک محیطی
اختلالات سیستم ایمنی (مثلاً مشکلات تولید یا عملکرد آنتی‌بادی‌ها)

انحراف تیغه بینی (سپتوم) می‌تواند باعث گرفتگی بینی شود اما علت اصلی رینوسینوزیت مزمن محسوب نمی‌شود.

‌تشخیص مدرن رینوسینوزیت مزمن

برای تأیید تشخیص رینوسینوزیت مزمن (CRS) لازم است علاوه بر علائم بالینی طولانی‌مدت، شواهد عینی التهاب از طریق روش‌هایی مانند سی‌تی‌اسکن سینوس‌ها یا اندوسکوپی بینی ارائه شود.

۱. سی‌تی‌اسکن سینوس‌ها (CT Scan)

سی‌تی‌اسکن بدون تزریق کنتراست، ابزار تصویربرداری استاندارد برای ارزیابی سینوس‌ها در CRS به‌شمار می‌رود. با این روش می‌توان ضخیم‌شدگی مخاط، انسداد مجاری سینوسی، پولیپ و تغییرات آناتومیک را به‌خوبی تشخیص داد. این تصاویر در برنامه‌ریزی درمان، به‌ویژه بررسی جراحی، بسیار مفید هستند¹¹.

در مطالعات بالینی، CT به عنوان «استاندارد طلا» برای تشخیص CRS شناخته شده است. امتیازگذاریهای CT مانند Lund–Mackay کمک می‌کند شدت درگیری سینوسی را کمی‌سازی و طبقه‌بندی کنیم (برای مثال، امتیاز ≥۴ به‌طور نمایانگر CRS است)¹¹.

البته یافته‌های CT در موارد بدون علامت نیز ممکن است مثبت باشد، بنابراین نتایج باید هم‌زمان با یافته‌های بالینی و اندوسکوپی بررسی شوند.

۲. اندوسکوپی بینی (Nasal Endoscopy)

در این روش، از طریق یک لوله باریک دارای دوربین، پزشک قادر است مخاط سینوسی، ترشحات چرکی، پولیپ یا ورم در منطقه میانی بینى (middle meatus / ethmoid) را مستقیماً مشاهده کند و حتی در صورت نیاز نمونه‌برداری انجام دهد¹¹.
اندوسکوپی به عنوان ابزار تشخیصی، روش دقیق‌تری نسبت به روش قدیمی‌تر یعنی rhinoscopy جلو (anterior rhinoscopy) است، چرا که نواحی عمیق‌تر سینوس را بررسی می‌کند و امکان مشاهده مستقیم ساختار داخلی دستگاه تنفسی فوقانی را فراهم می‌آورد.

مطالعات نشان می‌دهند اندوسکوپی بینی، به تنهایی، دارای حساسيت و ویژگی متوسط برای تشخیص CRS است، اما زمانی که با معیارهای بالینی همراه شود، تشخیص دقیق‌تر می‌شود و می‌توان در برخی موارد بدون نیاز به CT اقدام درمانی را شروع کرد¹².

در موارد مراکز با منابع محدود، اندوسکوپی به‌عنوان یک ابزار سریع، کم‌هزینه و کم‌اشعه برای آغاز تشخیص CRS کاربردی است، به‌ویژه زمانی که سی‌تی‌اسکن در دسترس نیست یا تشخیص بالینی قطعی است. در عین حال، برای طرح جراحی، بررسی آناتومیک دقیق از طریق CT ضروری است.

جدول خلاصه تفاوت‌ها و کاربردهای روش های تشخیصی رینوسینوزیت مزمن

روش تشخیصی	توضیح	کاربرد
سی‌تی‌اسکن سینوس‌ها	تصویربرداری دقیق از سینوس‌ها؛ مشاهده مخاط، پولیپ، انسداد، و ساختار استخوانی	تشخیص دقیق CRS، امتیازدهی شدت (Lund–Mackay)، برنامه‌ریزی جراحی
اندوسکوپی بینی	مشاهده مستقیم مخاط و پولیپ؛ امکان نمونه‌برداری	تشخیص مبنایی CRS در بیماران علامت‌دار؛ جایگزین مقرون‌به‌صرفه‌ برای CT در موارد خاص

درمان رینوسینوزیت مزمن

در بیشتر موارد، رینوسینوزیت مزمن درمان قطعی ندارد؛ اما درمان می‌تواند علائم را به‌طور چشمگیری کاهش دهد و کیفیت زندگی را بهبود بخشد. بهترین رویکرد، شناسایی و اصلاح عواملی است که در هر فرد خاص موجب این بیماری می‌شوند.

بیشتر بیماران ابتدا با دارو درمان می‌شوند، ولی بسیاری از آن‌ها به جراحی هم نیاز پیدا می‌کنند. حتی پس از جراحی نیز معمولاً نیاز به مصرف داروهای ضدالتهاب به صورت دائمی وجود دارد. روش‌های درمانی زیر به کنترل علائم رینوسینوزیت مزمن کمک می‌کند:

تغییر سبک زندگی: ترک سیگار، کاهش تماس با آلرژن‌ها
شستشوی بینی با سرم نمکی: روزانه برای کاهش التهاب و بهبود اثر داروها
داروهای ضدالتهاب استروئیدی: اسپری یا شستشو با استروئید بینی برای کاهش تورم و کوچک‌کردن پولیپ‌ها
استروئید خوراکی: در موارد شدید و برای دوره‌های کوتاه
آنتی‌بیوتیک‌ها: در صورت وجود عفونت باکتریایی همزمان
تعدیل‌کننده‌های لوکوترین: برای بیماران با آسم و پولیپ بینی
بیولوژیک‌ها (مانند دوپیلیوماب، اومالیزوماب، مپولیزوماب): برای درمان پولیپ بینی مقاوم به جراحی
جراحی اندوسکوپیک سینوس: برای بازکردن مسیرهای تخلیه و برداشتن پولیپ‌ها در موارد مقاوم

درمان رینوسینوزیت مزمن در کودکان و رویکردهای غیرجراحی

رینوسینوزیت مزمن در کودکان می‌تواند کیفیت زندگی و حتی رشد آنها را تحت تأثیر قرار دهد. خوشبختانه در بسیاری از موارد می‌توان با روش‌های غیرجراحی مثل شست‌وشوی بینی با سرم نمکی، استفاده از اسپری‌های استروئیدی و کنترل آلرژی، علائم بیماری را تا حد زیادی کنترل کرد. جراحی تنها در موارد مقاوم به درمان دارویی و با نظر پزشک متخصص انجام می‌شود.

نکته کلیدی برای والدین

درمان این بیماری در کودکان باید مرحله‌ای باشد.
در صورت تداوم علائم یا عدم بهبود با درمان‌های خانگی و دارویی، مراجعه به متخصص گوش، حلق و بینی کودکان ضروری است.
هیچ درمانی را بدون مشورت پزشک شروع یا قطع نکنید.

بیماری‌های مرتبط با رینوسینوزیت مزمن

میان ۳۰ تا ۵۰ درصد بیماران دچار آسم نیز هستند. برخی بیماران ترکیب رینوسینوزیت مزمن، پولیپ بینی و آسم را به همراه حساسیت به آسپرین دارند (بیماری تنفسی تشدیدشونده با آسپرین).

چقدر این مقاله براتون مفید بود؟

روی ستاره ها کلیک کنید تا به مقاله امتیاز بدید:

میانگین امتیازات / 5. تعداد امتیازات

هنوز کسی امتیازی نداده! نفر اولی باشید که به ما امتیاز میدهید!

EPOS2020 Group (Fokkens WJ et al.). Executive summary of EPOS 2020 including integrated care pathways. Rhinology, 2020 Apr; 58(2): 82–111. DOI: 10.4193/RHIN20.601 [↩]
Min HK, Lee S, Kim S, Son Y, Park J, Kim HJ, Lee J, Lee H, Smith L, Rahmati M, Kang J, Papadopoulos NG, Cho SH, Hahn JW, Yon DK, et al. Global Incidence and Prevalence of Chronic Rhinosinusitis: A Systematic Review. Clinical & Experimental Allergy, 2025 Jan; 55(1): 52–66. E-pub ahead of print 2024 Nov 7. DOI: 10.1111/cea.14592[↩]
Ostovar A, Fokkens WJ, Vahdat K, Raeisi A, Mallahzadeh A, Farrokhi S. Epidemiology of chronic rhinosinusitis in Bushehr, southwestern region of Iran: a GA2LEN study. Rhinology. 2019 Feb 1;57(1):43-48. doi: 10.4193/Rhin18.061. PMID: 30033451.[↩]
Nabavizadeh SH, Moghtaderi M, Alyasin S, Esmaeilzadeh H, Hosseini Teshnizi S, Jabbari-Azad F, Barzegar-Amini M, Momen T, Sadinejad M, Abolnezhadian F, Iranparast S, Namavari N, Houshmand H, Sartipi M, Safari M, Eslamian MH, Darougar S, Ahmadiafshar A, Amirsoleymani M, Fouladvand A, Ghaffari J, Bazargan N, Ebrahimi S, Sedighi GR, Mohammadzadeh I, Araghi M, Darabi B, Babaei M, Javidi Alesaadi S. Epidemiology, Sociodemographic Factors and Comorbidity for Allergic Rhinitis, Asthma, and Rhinosinusitis Among 15 to 65-year-Old Iranian Patients. Med J Islam Repub Iran. 2022 Nov 5;36:128. doi: 10.47176/mjiri.36.128. PMID: 36620471; PMCID: PMC9805810.[↩]
Torbatian, S., Hoshyaripour, A., Shahbazi, H., & Hosseini, V. (2020). Air pollution trends in Tehran and their anthropogenic drivers. Atmospheric Pollution Research, 11(3), 429–442. https://doi.org/10.1016/j.apr.2019.11.015[↩]
Parvinroo S, Rouhi Khalkhali Pargam H, Hosseinzadeh Asli R, Rafiei E, Nemati S. Frequency and causes of self-medication in patients with chronic rhinosinusitis, North of Iran, 2018-2019. Eur Arch Otorhinolaryngol. 2022 Aug;279(8):3973-3980. doi: 10.1007/s00405-021-07224-3. Epub 2022 Jan 27. PMID: 35083517.[↩]
Anushiravani M, Bakhshaee M, Taghipour A, Mehri MR. Comparison of the therapeutic effect of the Persian Medicine Protocol with the common treatment of chronic rhinosinusitis: a randomized clinical trial. Electron Physician. 2018 Jul 25;10(7):7017-7027. doi: 10.19082/7017. PMID: 30128092; PMCID: PMC6092137.[↩]
Nemati S, Masroorchehr M, Elahi H, Kamalinejad M, Ebrahimi SM, Akbari M. Effects of Nigella sativa Extract on Chronic Rhinosinusitis: A Randomized Double Blind Study. Indian J Otolaryngol Head Neck Surg. 2021 Dec;73(4):455-460. doi: 10.1007/s12070-020-02296-9. Epub 2021 Jan 2. PMID: 34722227; PMCID: PMC8520539.[↩]
Nemati, S., Yousefbeyk, F., Ebrahimi, S. M., Faghih FaghihHabibi, A., Shakiba, M., & Ramezani, H. (2021). Effects of chamomile extract nasal drop on chronic rhinosinusitis treatment: A randomized double blind study. American Journal of Otolaryngology, 42(1), 102743. https://doi.org/10.1016/j.amjoto.2020.102743[↩]
Abrishamkar, M., Kamalinejad, M., Jafari, R., Chaibakhsh, S., Karimi, M., Ghorbani, J., Jafari, Z., & Emtiazy, M. (2017). Effect of Myrtus communis L. syrup on chronic rhinosinusitis: A randomized double‑blind, placebo‑controlled pilot study. Iranian Red Crescent Medical Journal, 19(12), Article e57511. https://doi.org/10.5812/ircmj.57511[↩]
Sheikh, M.A., Patigaroo, S.A., Showkat, S.A. et al. The validity of clinical guidelines and nasal endoscopy in the diagnosis of chronic rhinosinusitis—a prospective observational study. Egypt J Otolaryngol 40, 80 (2024). https://doi.org/10.1186/s43163-024-00644-y[↩][↩][↩]
Shargorodsky, J., & Bhattacharyya, N. (2014, April 1). What is the role of nasal endoscopy in the diagnosis of chronic rhinosinusitis? ENTtoday. Retrieved from ENTtoday website [↩]