مدت زمان دفع ماده حاجب چقدر است؟

بیشتر مواد حاجب از طریق کلیه ها در مدت 24 تا 48 ساعت دفع می شوند. نوشیدن آب کافی به تسریع دفع کمک می کند، اما در بیماران با مشکلات کلیوی ممکن است طولانی تر باشد.

عوارض ماده حاجب در آنژیوگرافی چیست؟

عوارض شایع شامل احساس گرما، تهوع خفیف و طعم فلزی در دهان است. عوارض کمتر شایع شامل واکنش آلرژیک، آسیب موقت کلیه و به ندرت اختلالات تیروئید می باشد.

عوارض ماده حاجب چیست؟

عوارض خفیف مانند کهیر، خارش، تهوع و سرگیجه شایع هستند. واکنش های تاخیری پوستی چند ساعت تا چند روز بعد نیز ممکن است رخ دهد. واکنش های شدید مانند آنافیلاکسی نادر اما جدی هستند.

عوارض ماده حاجب در ام آر آی چیست؟

مواد حاجب گادولینیوم ممکن است باعث سردرد، تهوع یا واکنش پوستی شوند. در بیماران با نارسایی شدید کلیه خطر فیبروز سیستمیک نفروژنیک وجود دارد. رسوب گادولینیوم در بافت ها گزارش شده ولی پیامد بالینی آن هنوز قطعی نیست.

درمان حساسیت به ماده حاجب چگونه است؟

در موارد خفیف از آنتی هیستامین و داروهای حمایتی استفاده می شود. در موارد متوسط ممکن است استروئید و مایعات وریدی لازم باشد. در آنافیلاکسی اپی نفرین خط اول درمان است و نیاز به مراقبت اورژانسی دارد.

چگونه ماده حاجب از بدن دفع می شود؟

مواد حاجب عمدتاً از طریق کلیه ها با ادرار دفع می شوند. نوشیدن آب کافی توصیه می شود. مقدار کمی از برخی انواع خوراکی نیز از طریق مدفوع دفع می شود.

حساسیت به ماده حاجب در عکس رنگی رحم چیست؟

در عکس رنگی رحم (HSG) از ماده حاجب یددار استفاده می شود. احتمال واکنش آلرژیک وجود دارد، اما نادر است. شایع ترین عوارض شامل درد و گرفتگی خفیف است. اطلاع از سابقه آلرژی قبل از انجام ضروری است.

حساسیت به ماده حاجب | علل، علائم و راه‌های درمان و پیشگیری

حساسیت به ماده حاجب یکی از چالش‌های بالینی مهم در تصویربرداری پزشکی است که در سال‌های اخیر توجه زیادی را به خود جلب کرده است. اصطلاحات «آلرژی به ماده حاجب»، «آلرژی کنتراست» و «حساسیت به کنتراست» همگی به واکنش‌های ناخواسته‌ای اشاره دارند که پس از تزریق یا مصرف ماده حاجب در بدن ایجاد می‌شوند. مواد حاجب برای وضوح بهتر تصاویر پزشکی در روش‌هایی مانند سی‌تی اسکن، ام‌آر‌آی یا آنژیوگرافی استفاده می‌شوند.

با وجود اینکه بیشتر بیماران این مواد را بدون مشکل دریافت می‌کنند، گروهی دچار واکنش‌های آلرژیک می‌شوند که شدت آن می‌تواند از یک بثور ساده پوستی تا واکنش تهدیدکننده حیات (آنافیلاکسی) متغیر باشد. در این مقاله به‌طور جامع به تعریف، علل، علائم، تشخیص، درمان و پیشگیری از حساسیت به ماده حاجب پرداخته و از مقالات معتبر PubMed برای استناد استفاده خواهد شد.

ماده حاجب چیست و چرا استفاده می‌شود؟

مادهٔ حاجب (Contrast Agent یا Contrast Medium)، یک ترکیب شیمیایی است که برای بهبود کنتراست تصاویر پزشکی به‌کار می‌رود؛ به‌عبارت دیگر، این مواد باعث می‌شوند نواحی خاصی از بدن در تصاویر پزشکی بهتر از دیگر بخش‌ها دیده شوند، به‌ویژه در تصویربرداری‌هایی مانند رادیوگرافی، سی‌تی‌اسکن، MRI، و اولتراسونوگرافی².

“این مواد با تغییر نحوه عبور امواج الکترومغناطیسی یا صوتی از بدن باعث افزایش وضوح تصویر می‌شوند”³

انواع مادهٔ حاجب بر اساس کاربرد تصویربرداری

مواد حاجب بسته به نوع تصویربرداری و ساختارهایی که پزشک قصد بررسی آن‌ها را دارد، در گروه‌های متفاوتی طبقه‌بندی می‌شوند. هر دسته از این مواد ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی خاص خود را دارد که باعث می‌شود در روش‌های خاص تصویربرداری مانند رادیوگرافی و سی‌تی‌اسکن (X-ray/CT)، تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI)، و سونوگرافی (Ultrasound) عملکرد بهتری داشته باشند. در ادامه به مهم‌ترین انواع مادهٔ حاجب در هر روش تصویربرداری، مکانیسم اثر آن‌ها و کاربردهای بالینی رایج اشاره خواهیم کرد.

الف. رادیوکنتراست (X-ray / CT / رادیوگرافی)

رادیوکنتراست موادی هستند که برای افزایش وضوح تصاویر در تصویربرداری با اشعه ایکس و سی‌تی‌اسکن به‌کار می‌روند. این مواد با جذب یا تغییر مسیر پرتوهای ایکس، به پزشک کمک می‌کنند ساختارهایی مانند رگ‌ها، دستگاه گوارش یا ضایعات استخوانی واضح‌تر دیده شوند. رایج‌ترین مواد حاجب در این گروه، ترکیبات یددار و باریوم‌دار هستند⁴.

ید دار (Iodinated contrast agents): رایج‌ترین نوع برای تصویربرداری با اشعهٔ X و CT هستند. این ترکیبات معمولاً به‌صورت وریدی تزریق می‌شوند و با جذب پرتوهای ایکس، نواحی خاصی را روشن‌تر نشان می‌دهند .
باریم‌سولفات (Barium sulfate): غالباً برای تصویربرداری از دستگاه گوارش، مانند بلع باریم یا تنقیه باریوم، به‌صورت خوراکی یا رکتال استفاده می‌شود

همچنین، کنتراست‌های مثبت (مثل ید و باریم)، منفی (مثل هوا یا CO₂) و خنثی (مثلاً آب) در تصاویر X‑ray کاربرد دارند .

عوارض بالقوه:

ممکن است واکنش‌های حساسیتی، التهاب کلیه (contrast-induced nephropathy)، یا حتی تشدید پرکاری تیروئید ایجاد شود.

ب. MRI (تصویربرداری تشدید مغناطیسی)

حال به بررسی مواد حاجبی می‌پردازیم که در تصویربرداری MRI استفاده می‌شوند. برخلاف X-ray، در MRI از پرتو یونیزان استفاده نمی‌شود و ماده حاجب با تغییر خواص مغناطیسی بافت‌ها باعث افزایش کنتراست تصویر می‌گردد. مهم‌ترین این مواد، ترکیبات گادولینیوم‌دار هستند که به‌طور گسترده برای تشخیص ضایعات مغزی، تومورها و التهاب‌ها به کار می‌روند.

گادولینیوم‌دار (Gadolinium-based contrast agents, GBCAs): رایج‌ترین نوع برای MRI هستند. این مواد با تغییر زمان ریلکسیشن پروتون‌ها، کنتراست تصاویر را افزایش می‌دهند .
آهن‌اکسیدها (SPIO / USPIO): ذرات ابرپارامغناطیس آهن، در برخی موارد خاص مثل بررسی تومورهای کبدی کاربرد دارند .
مِنگنز (Manganese-based agents): مواد قابل بررسی در MRI، به‌ویژه برای عملکرد عصبی یا تصویربرداری کارکردی (MEMRI).

مصارف و کاربردها:

گادولینیوم برای تشخیص ضایعاتی که سد خونی-مغزی را نقض کرده‌اند، مانند تومور یا ضایعات التهابی، کاربرد دارد.

خطرات و هشدارها:

ممکن است در افراد با نارسایی کلیه شدید منجر به فیبروز سیستمیک نفروژنیک (NSF) شود؛ بنابراین نوع و مقدار ماده باید با دقت انتخاب شود، به‌ویژه در بیماران پرخطر .
همچنین، شواهدی از باقی‌ماندن گادولینیوم در بافت‌ها مانند مغز و استخوان پس از استفاده گزارش شده است؛ اگرچه اثرات بلندمدت آن هنوز به‌طور کامل مشخص نیست .

ج. اولتراسونوگرافی (Ultrasound)

و در انتهای این بخش موادی معرفی می‌شوند که برای بهبود کیفیت تصویربرداری با امواج صوتی به کار می‌روند. این مواد که معمولاً به شکل ریزحباب‌های پر از گاز ساخته می‌شوند، بازتاب امواج صوتی را افزایش داده و به پزشک امکان می‌دهند جریان خون و ساختارهای عروقی را با دقت بیشتری بررسی کنند. کاربرد اصلی آن‌ها در سونوگرافی پیشرفته یا اصطلاحاً Contrast-Enhanced Ultrasound (CEUS) است.⁵

ریزحباب‌ها (Microbubbles): ترکیبی از گاز و مایع برای افزایش کنتراست تصویر در سونوگرافی (Contrast-Enhanced Ultrasound – CEUS)، مخصوصاً برای بررسی عروق و بافت‌های خاص .

روش‌های تجویز مادهٔ حاجب

بسته به نوع تصویربرداری و مادهٔ استفاده‌شده، روش تجویز می‌تواند متفاوت باشد:

وریدی (IV): بیشتر برای ید و گادولینیوم کاربرد دارد.
خوراکی (Oral): معمولاً برای باریوم در تصویربرداری از دستگاه گوارش.
رکتال (Enema): مانند تنقیه باریوم یا کنتراست گوارشی دیگر⁶

نوع تصویربرداری	نوع ماده حاجب	روش تجویز	هدف و کاربرد اصلی
X-ray / CT	ید دار، باریم، هوا، آب	IV، خوراکی، رکتال	بهبود دیدار ساختارها مانند عروق، گوارش
MRI	گادولینیوم‌دار، SPIO/USPIO، منگنز	IV	تشخیص ضایعات، تومورها، تغییرات التهابی
اولتراسونوگرافی	ریزحباب‌ها	وریدی یا مستقیم به محل	بررسی پیشرفته عروق و بافت‌ها

حساسیت به ماده حاجب چیست؟

در ادامه به واکنش‌های ناخواسته سیستم ایمنی بدن در برابر مواد حاجب می‌پردازیم. این واکنش‌ها ممکن است بلافاصله پس از مصرف یا چند ساعت تا چند روز بعد بروز کنند و شدت آن‌ها از علائم خفیف پوستی تا واکنش‌های شدید و تهدیدکننده حیات متغیر است. سپس انواع این واکنش‌ها شامل فوری و تأخیری را بررسی خواهیم کرد.

تعریف حساسیت به ماده حاجب و دسته‌بندی واکنش‌ها

حساسیت به ماده حاجب یا واکنش‌های غیرطبیعی سیستم ایمنی به ماده حاجب، به واکنش‌هایی گفته می‌شود که ممکن است در مراحل مختلف پس از تزریق یا مصرف بروز کنند و به دو دسته‌ تقسیم می‌شوند:

واکنش‌های فوری (Immediate Hypersensitivity Reactions – IHR):
این واکنش‌ها معمولاً ظرف کمتر از یک ساعت (گاهاً تا ۶ ساعت) از زمان تجویز ماده حاجب رخ می‌دهند؛ مثل کهیر، خارش، تنگی نفس و در موارد نادر، آنافیلاکسی⁷.
واکنش‌های تأخیری (Non-Immediate یا Delayed Hypersensitivity Reactions – NIHR):
این نوع واکنش‌ها از بیش از یک ساعت تا چند روز (حتی تا یک هفته یا بیشتر) پس از مصرف ماده حاجب آغاز می‌شوند. معمولاً به صورت بثورات پوستی، خارش یا التهاب دیده می‌شوند.⁸

تفاوت واکنش‌های آلرژیک و غیرآلرژیک در حساسیت به ماده حاجب

واکنش‌های آلرژیک واقعی:
این نوع واکنش‌ها زمانی رخ می‌دهند که سیستم ایمنی بدن به‌طور خاص ماده حاجب را به‌عنوان یک «عامل مهاجم» شناسایی می‌کند. در این حالت پادتن‌های IgE وارد عمل می‌شوند و باعث بروز علائمی مثل کهیر، خارش، تنگی نفس یا حتی آنافیلاکسی می‌شوند. این نوع واکنش‌ها دقیقاً شبیه آلرژی‌های معمولی (مثلاً آلرژی به گرده گل یا غذا) هستند.
واکنش‌های غیرآلرژیک (شبه‌آلرژیک):
در این حالت، علائم شبیه آلرژی (مثلاً تورم یا تنگی نفس) دیده می‌شود اما سیستم ایمنی به‌طور مستقیم و با واسطه IgE درگیر نیست. به همین دلیل به آن‌ها واکنش‌های «شبه‌آنافیلاکسی» یا آنیفلاکتوئید (Anaphylactoid) می‌گویند. این واکنش‌ها بیشتر به‌خاطر تأثیر مستقیم ماده حاجب روی سلول‌ها و آزاد شدن مواد شیمیایی در بدن ایجاد می‌شوند.⁹
واکنش‌های تأخیری:
این واکنش‌ها معمولاً چند ساعت تا چند روز بعد رخ می‌دهند و بیشتر به شکل علائم پوستی (مثل بثورات یا خارش) دیده می‌شوند. این نوع واکنش‌ها اغلب توسط سلول‌های ایمنی (مانند سلول‌های T) کنترل می‌شوند، نه پادتن‌های IgE.

نوع واکنش	مکانیسم	زمان بروز	علائم شایع	مثال
آلرژیک (واقعی)	وابسته به پادتن IgE و پاسخ ایمنی اختصاصی	معمولاً کمتر از یک ساعت پس از تزریق	کهیر، خارش، تنگی نفس، آنافیلاکسی	مشابه آلرژی غذایی یا گرده گل
غیرآلرژیک (شبه‌آلرژیک / آنیفلاکتوئید)	بدون دخالت IgE؛ ماده حاجب مستقیم باعث آزاد شدن مواد شیمیایی (هیستامین و …) از سلول‌ها می‌شود	اغلب دقایق اول تا یک ساعت	تورم، قرمزی، تنگی نفس، علائم شبیه آنافیلاکسی	واکنش شبه‌آنافیلاکسی به ید یا گادولینیوم
تأخیری	بیشتر ناشی از فعالیت سلول‌های T (پاسخ ایمنی سلولی)	چند ساعت تا چند روز (گاهی تا یک هفته)	بثورات پوستی، خارش، التهاب خفیف	ضایعات پوستی بعد از تزریق کنتراست

شیوع و عوامل خطر آلرژی به ماده حاجب

گرچه بیشتر بیماران بدون مشکل خاصی ماده حاجب را دریافت می‌کنند، اما درصد کمی از افراد دچار واکنش‌های ناخواسته حساسیت به ماده حاجب می‌شوند. بررسی آمارهای علمی نشان می‌دهد که این واکنش‌ها چقدر رایج هستند و چه کسانی بیشتر در معرض خطر قرار دارند. در ادامه، هم میزان شیوع آلرژی به ماده حاجب مرور می‌شود و هم مهم‌ترین عوامل زمینه‌ساز آن معرفی خواهند شد.

شیوع

بر اساس مطالعات بین‌المللی، بروز واکنش‌های آلرژیک به مواد حاجب چندان شایع نیست و معمولاً در محدوده ۰٫۲۵ تا ۳ درصد گزارش می‌شود.
مقاله‌ای در PubMed (Behzadi et al., 2018) نشان داده است که واکنش‌های آلرژیک به مواد حاجب یددار در کمتر از ۱٪ بیماران دیده می‌شوند. با این حال، در افرادی که سابقه مشکلات زمینه‌ای یا عوامل خطر دارند، این میزان به‌طور قابل توجهی افزایش پیدا می‌کند.

عوامل خطرساز

برخی بیماران به‌طور ذاتی یا به دلیل شرایط پزشکی خاص، بیشتر در معرض خطر واکنش‌های آلرژیک به ماده حاجب قرار دارند. مهم‌ترین عوامل شناخته‌شده عبارتند از:

سابقه آلرژی به ماده حاجب در تصویربرداری‌های قبلی
سابقه آلرژی دارویی یا حساسیت‌های دیگر (مانند آلرژی غذایی یا فصلی)
ابتلا به آسم یا بیماری‌های مزمن تنفسی
وجود بیماری‌های قلبی یا کلیوی زمینه‌ای
دوز بالای ماده حاجب یا تزریق سریع وریدی
جنسیت زن و سن میانسالی (طبق برخی مطالعات به‌عنوان ریسک‌فاکتور مطرح شده‌اند)
وجود سابقه خانوادگی آلرژی یا آتوپی (Atopy)

علائم بالینی حساسیت به ماده حاجب

واکنش‌های ناشی از حساسیت به ماده حاجب می‌توانند از چند دقیقه پس از تزریق تا چند روز بعد بروز کنند. شدت این علائم از خفیف و گذرا تا شدید و تهدیدکننده حیات متغیر است. به طور کلی، علائم یا «فوری» هستند (کمتر از ۱ ساعت پس از تزریق) یا «تاخیری» (چند ساعت تا چند روز بعد). این تقسیم‌بندی مبنای تشخیص و اقدام درمانی است. ¹⁰

واکنش‌های فوری (Immediate)

زمان: دقیقه ها تا حداکثر یک ساعت پس از دریافت.¹⁰

خفیف تا متوسط (معمولاً خود محدود شونده):

- کهیر و بثورات خارش دار (Raised wheals)
- خارش پوست، خارش گلو یا بینی
- تهوع، استفراغ کوتاه مدت
- سرگیجه و احساس گرگرفتگی

نکته: تهوع/گرگرفتگی می‌تواند «فیزیولوژیک» باشد و الزاماً آلرژیک واقعی محسوب نشود.¹¹

شدید/تهدیدکننده حیات (آنافیلاکسی):

- افت فشار خون، احساس غش
- تنگی نفس، خس خس سینه، اسپاسم راه های هوایی
- تورم صورت/لب ها/گلو یا صدای بدتر شونده
- تپش یا نامنظمی شدید ضربان قلب

اقدام: تماس فوری با اورژانس؛ این ها معیارهای اقدام فوری هستند⁹.

واکنش‌های تاخیری (Delayed)

زمان: معمولاً از ۳ ساعت تا ۲ روز آغاز می شود و اغلب ظرف یک هفته فروکش می کند. ¹²
الگوی شایع: راش جلدی اگزانتماتوز، خارش، اریتم و تورم خفیف؛ در موارد نادر الگوهای شدید پوستی گزارش شده اند.

دسته بندی شدت حساسیت ماده حاجب بر اساس راهنمای ACR

شدت و نوع واکنش حساسیت به ماده حاجب همیشه یکسان نیست؛ در بعضی بیماران تنها نشانه‌های خفیف پوستی دیده می‌شود، در حالی‌که در موارد نادر ممکن است واکنش شدید و خطرناک ایجاد شود. به همین دلیل، در راهنمای ACR (American College of Radiology) علائم بر اساس شدت و زمان بروز دسته‌بندی شده‌اند تا تشخیص و برخورد بالینی دقیق‌تر انجام شود.

خفیف: کهیر محدود، خارش، تهوع/استفراغ خفیف.
متوسط: کهیر منتشر، برونکواسپاسم خفیف تا متوسط، ادم صورت/حنجره بدون افت شدید فشار.
شدید: آنافیلاکسی با افت فشار، اسپاسم شدید راه هوایی، اختلال ریتم یا ایست قلبی.
این طبقه بندی برای تصمیم گیری سریع در محیط تصویربرداری استفاده می شود.⁹¹³

تفاوت کوتاه «آلرژیک مانند» و «فیزیولوژیک»

ACR واکنش های حاد را به آلرژیک مانند (شبیه آلرژی، گاه بدون شواهد IgE) در مقابل فیزیولوژیک (مانند تهوع، گرگرفتگی، تغییرات فشار خون) نیز دسته بندی می کند؛ مدیریت این دو گروه متفاوت است. ¹³

دسته‌بندی	ویژگی‌ها	نمونه علائم	مکانیسم احتمالی	نکته مدیریتی
آلرژیک‌مانند (Allergic-like)	شبیه آلرژی واقعی، ممکن است با یا بدون دخالت IgE بروز کند	کهیر، خارش، تورم لب‌ها/صورت، تنگی نفس، برونکواسپاسم	اغلب به دلیل آزاد شدن هیستامین و سایر واسطه‌های التهابی	نیاز به آماده‌باش برای درمان آلرژیک (آنتی‌هیستامین، استروئید، اپی‌نفرین در موارد شدید)
فیزیولوژیک (Physiologic)	ناشی از اثر مستقیم ماده حاجب بر بدن، بدون مکانیسم ایمنی	تهوع، استفراغ، گرگرفتگی، تغییرات فشار خون، درد موضعی در محل تزریق	اثرات اسمولاریته یا شیمیایی ماده بر عروق و بافت‌ها	معمولاً خودمحدودشونده؛ درمان علامتی کافی است (مثلاً ضدتهوع)

چه زمانی مراجعه فوری در حساسیت به مواد حاجب لازم است؟

هر گونه تنگی نفس، تورم صورت/لب/گلو، افت فشار خون، سنکوپ، درد قفسه سینه یا تپش شدید = فوراً اورژانس. ¹³

تشخیص آلرژی به ماده حاجب

تشخیص آلرژی به ماده حاجب همیشه ساده نیست، چون تست قطعی و صددرصدی وجود ندارد. پزشکان برای این کار معمولاً از ترکیب شرح‌حال بیمار و روش‌های کمکی استفاده می‌کنند. در ادامه، به مهم‌ترین ابزارهای تشخیصی شامل تست‌های پوستی، راهنماهای بالینی بین‌المللی و تست تحریک دارویی (DPT) پرداخته می‌شود.

تست‌های پوستی (Skin Tests)

گاهی از تست پوستی برای بررسی احتمال حساسیت به ماده حاجب استفاده می‌شود. در این روش مقدار کمی از ماده روی پوست یا داخل پوست تزریق می‌شود و واکنش بررسی می‌گردد.

مطالعه‌ای در PubMed (Brockow et al., 2009) نشان می‌دهد که آزمایش پوستی (مثل prick یا intradermal) می‌تواند تا ۵۰٪ از واکنش‌های فوری و تا ۴۷٪ از واکنش‌های تأخیری به ماده حاجب را تشخیص دهد. حساسیت و ویژگی این تست‌ها بالا (۹۶ تا ۱۰۰٪) است، اما فقط در زمان مشخصی بعد از واکنش (2–6 ماه پس از آن) قابل‌استناد است.¹⁴

ACR (کالج رادیولوژی آمریکا) توصیه نمی‌کند به‌طور روتین از تست پوستی برای پیش‌بینی واکنش استفاده شود؛ اما در بیمارانی با تاریخچه واکنش شدید، ممکن است تست در مشورت با متخصص آلرژی مفید باشد.⁷

تست تحریک دارویی (DPT)

در صورتی که تست پوستی نتایج قطعی نداد، تست تحریک (Drug Provocation Test–DPT) می‌تواند به‌صورت تحت نظارت دقیق پزشکی، برای انتخاب ماده جایگزین استفاده شود. مطالعات جدید نشان می‌دهند که با این روش می‌توان ایمنی ماده حاجب را تأیید کرد.¹⁵

حساسیت به ماده حاجب در عکس رنگی رحم

در عکس رنگی رحم (HSG) که برای بررسی سلامت رحم و باز بودن لوله‌های رحمی انجام می‌شود، از ماده حاجب یددار استفاده می‌گردد. هرچند اکثر بیماران این ماده را بدون مشکل تحمل می‌کنند، اما در برخی افراد ممکن است حساسیت به ماده حاجب بروز کند. این واکنش‌ها می‌توانند خفیف یا شدید باشند و لازم است بیمار قبل از انجام آزمایش، سابقه آلرژی خود را به پزشک اطلاع دهد.

شایع‌ترین علائم حساسیت به کنتراست در HSG:

خارش یا قرمزی پوست
بروز کهیر یا تورم خفیف
احساس تهوع یا سرگیجه
در موارد نادر: تنگی نفس، افت فشار خون و آنافیلاکسی

راهکارهای پیشگیری و ایمنی:

اطلاع‌رسانی دقیق به پزشک درباره سابقه آلرژی یا بیماری‌های زمینه‌ای
استفاده از داروهای پیشگیرانه مانند آنتی‌هیستامین یا کورتون در بیماران پرخطر
انجام عکس رنگی رحم در مراکز مجهز به امکانات اورژانسی

به این ترتیب، با رعایت نکات فوق می‌توان عوارض ماده حاجب در عکس رنگی رحم را به حداقل رساند و ایمنی بیشتری در حین این روش تشخیصی به دست آورد.

درمان آلرژی به ماده حاجب

برای درمان واکنش‌های حساسیتی، نوع و شدت علائم ملاک اصلی است.

درمان علائم خفیف حساسیت به ماده حاجب

این واکنش‌ها معمولاً محدود و خودبه‌خود برطرف می‌شوند، اما می‌توان با داروهای حمایتی شدت علائم را کاهش داد:

آنتی‌هیستامین‌ها → برای کاهش خارش، کهیر و بثورات پوستی
داروهای ضد تهوع → برای کنترل تهوع و استفراغ

در اغلب موارد نیازی به بستری نیست، اما بیمار باید برای تشدید علائم تحت نظر باشد.

درمان علائم شدید حساسیت به ماده حاجب

در مواردی که بیمار دچار علائم تهدیدکننده حیات شود، اقدامات فوری و اورژانسی ضروری است:

اپی‌نفرین (Adrenaline): خط اول درمان آنافیلاکسی است و باید سریعاً تزریق شود (Kang et al., 2021، PubMed).(حتما با تجویز و زیر نظر پزشک باشد.)
اکسیژن‌تراپی: برای بهبود مشکلات تنفسی و هیپوکسی
مایعات وریدی (IV fluids): برای اصلاح افت فشار خون
مراقبت‌های اورژانسی در بیمارستان: شامل مانیتورینگ قلبی، تجویز کورتیکواستروئید و برونکودیلاتور در صورت نیاز

مطالعه‌ای در PubMed (Kang et al., 2021) تأکید می‌کند که اپی‌نفرین همچنان خط اول درمان آنافیلاکسی ناشی از ماده حاجب است.

پیشگیری از حساسیت به کنتراست

پیشگیری نقش مهمی در کاهش خطر واکنش‌های حساسیت به ماده حاجب دارد، به‌ویژه در بیمارانی که سابقه حساسیت یا بیماری‌های زمینه‌ای دارند. اقدامات پیشگیرانه به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

اقدامات قبل از تصویربرداری

داروهای پیشگیرانه (Premedication): مصرف کورتون و آنتی‌هیستامین طبق دستور پزشک، چند ساعت قبل از تصویربرداری. این روش در بیماران پرخطر می‌تواند شدت واکنش‌ها را کاهش دهد.
انتخاب نوع متفاوت ماده حاجب: در بیمارانی که به یک ماده خاص واکنش نشان داده‌اند، استفاده از ماده‌ای با ترکیب یا کلاس شیمیایی متفاوت توصیه می‌شود.
جایگزینی روش تصویربرداری: در مواردی که امکان‌پذیر باشد، استفاده از روش‌هایی که نیاز به کنتراست ندارند (مثل MRI بدون گادولینیوم یا سونوگرافی).

اقدامات ایمنی بیمار قبل از تصویر برداری

علاوه بر اقدامات پیشگیرانه‌ای جهت حساسیت به ماده حاجب که پزشک پیش از تصویربرداری تجویز می‌کند، خود بیمار هم می‌تواند با رعایت چند نکته ساده احتمال بروز واکنش یا شدت آن را کاهش دهد. این توصیه‌ها شامل:

ثبت و اطلاع‌رسانی دقیق سابقه آلرژی یا واکنش قبلی به پزشک و پرسنل تصویربرداری
استفاده از دستبند یا کارت هشدار پزشکی در صورت وجود واکنش شدید قبلی
پرهیز از مصرف همزمان داروها یا موادی که احتمال آلرژی را افزایش می‌دهند (مثل داروهای خاص ضدالتهاب یا مکمل‌های گیاهی حساسیت‌زا)
مراجعه به مراکز تصویربرداری مجهز به تیم آموزش‌دیده و تجهیزات اورژانسی

توصیه‌های کاربردی برای بیماران و پرستاران در رابطه با حساسیت به ماده حاجب

شناخت و مدیریت واکنش های حساسیت به ماده حاجب فقط وظیفه پزشک نیست؛ بیماران و پرستاران هم نقش مهمی در پیشگیری و مراقبت ایفا می‌کنند. رعایت چند نکته ساده می‌تواند هم ایمنی بیمار را بالا ببرد و هم از بروز عوارض جدی جلوگیری کند:

بیماران باید نگرانی‌ها و سابقه آلرژی خود را پیش از تصویربرداری به‌طور کامل بیان کنند.
پرستاران لازم است علائم فوری حساسیت (مانند کهیر، تنگی نفس یا افت فشار) را بشناسند و تجهیزات اورژانس همیشه در دسترس داشته باشند.
آموزش بیماران درباره علائم هشدار و اقداماتی که باید پس از بازگشت به منزل انجام دهند (مثل مراجعه فوری در صورت بروز تنگی نفس یا تورم) ضروری است.

جمع‌بندی

حساسیت به ماده حاجب موضوعی جدی اما قابل مدیریت است. هرچند بیشتر بیماران بدون مشکل کنتراست دریافت می‌کنند، گروهی دچار واکنش‌های آلرژیک می‌شوند. در این مقاله، بر اساس منابع معتبر علمی (uptodate,PubMed، ACR، Mayo Clinic) به معرفی ماده حاجب، شیوع، علائم، تشخیص، درمان و پیشگیری از آلرژی کنتراست پرداخته شد.

توجه به آموزش بیماران و آماده‌سازی کادر درمانی می‌تواند خطرات را به حداقل رسانده و تجربه‌ای ایمن‌تر از تصویربرداری ایجاد کند.

چقدر این مقاله براتون مفید بود؟

روی ستاره ها کلیک کنید تا به مقاله امتیاز بدید:

میانگین امتیازات / 5. تعداد امتیازات

هنوز کسی امتیازی نداده! نفر اولی باشید که به ما امتیاز میدهید!

()
[↩]
RadiologyInfo.org. (n.d.). Patient Safety – Contrast Material. RadiologyInfo.org. Retrieved August 26, 2025, from Radiological Society of North America website: https://www.radiologyinfo.org/en/info/safety-contrast [↩]
Kaller MO, An J. Contrast Agent Toxicity. 2023 May 1. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan–. PMID: 30725844.[↩]
How Radiology Works. (2023, December 4). Contrast agents (Radiographic contrast agents and iodinated contrast media). Retrieved August 26, 2025, from How Radiology Works[↩]
Verywell Health. (2003, August 1). Contrast Dye Used for X‑Rays and CAT Scans. Verywell Health. Retrieved August 26, 2025[↩]
RadiologyInfo.org. (n.d.). Patient Safety – Contrast Material. RadiologyInfo.org. Retrieved August 26, 2025[↩]
Kang HR, Jeong J, Brockow K. Diagnosis and Prevention of Hypersensitivity Reactions to Iodinated Contrast Media. Allergy Asthma Immunol Res. 2022 Jul;14(4):348-360. doi: 10.4168/aair.2022.14.4.348. PMID: 35837820; PMCID: PMC9293596.[↩][↩]
van der Molen, A.J., van de Ven, A.A.J.M., Vega, F. et al. Hypersensitivity reactions to contrast media: Part 1. Management of immediate and non-immediate hypersensitivity reactions in adults. Updated guidelines by the ESUR Contrast Media Safety Committee. Eur Radiol (2025). https://doi.org/10.1007/s00330-025-11675-1[↩]
Bottinor W, Polkampally P, Jovin I. Adverse reactions to iodinated contrast media. Int J Angiol. 2013 Sep;22(3):149-54. doi: 10.1055/s-0033-1348885. PMID: 24436602; PMCID: PMC3770975.[↩][↩][↩]
Chiu TM, Chu SY. Hypersensitivity Reactions to Iodinated Contrast Media. Biomedicines. 2022 Apr 30;10(5):1036. doi: 10.3390/biomedicines10051036. PMID: 35625773; PMCID: PMC9138609.[↩][↩]
University of California, San Francisco, Department of Radiology and Biomedical Imaging. (n.d.). Intravenous CT & X‑ray Contrast Guidelines. Retrieved August 26, 2025[↩]
Iordache AM, Docea AO, Buga AM, Mitrut R, Albulescu D, Zlatian O, Ianosi S, Ianosi G, Neagoe D, Sifaki M, Rogoveanu OC, Branisteanu DE, Calina D. The incidence of skin lesions in contrast media-induced chemical hypersensitivity. Exp Ther Med. 2019 Feb;17(2):1113-1124. doi: 10.3892/etm.2018.7056. Epub 2018 Dec 5. PMID: 30679982; PMCID: PMC6327547.[↩]
American College of Radiology. (n.d.). Manual on Contrast Media. Retrieved August 26, 2025[↩][↩][↩]
Brockow K, Romano A, Aberer W, Bircher AJ, Barbaud A, Bonadonna P, Faria E, Kanny G, Lerch M, Pichler WJ, Ring J, Rodrigues Cernadas J, Tomaz E, Demoly P, Christiansen C; European Network of Drug Allergy and the EAACI interest group on drug hypersensitivity. Skin testing in patients with hypersensitivity reactions to iodinated contrast media – a European multicenter study. Allergy. 2009 Feb;64(2):234-41. doi: 10.1111/j.1398-9995.2008.01832.x. PMID: 19178403.[↩]
Dettwiler, M., & Boehm, I. B. (2024). Drug provocation tests (DPTs) of contrast media: useful or not useful? – a narrative review. World Allergy Organization Journal, 17, Article 100946.[↩]

حساسیت به ماده حاجب (Contrast Allergy)

ماده حاجب چیست و چرا استفاده می‌شود؟

انواع مادهٔ حاجب بر اساس کاربرد تصویربرداری